Vì sao giống lúa BC15 lại “Kẻ yêu, người ghét”

      Là một cán bộ kỹ thuật theo sát từ quá trình phát hiện và lựa chọn ngẫu nhiên để cho ra một seri các cá thể và dòng lúa thuần với tên BC, cuối cùng thì BC15 được phổ biến ra sản xuất, khen cũng nhiều mà chê cũng không ít, xin được thông tin với bạn đọc Báo NNVN về giống lúa này dưới góc nhìn kỹ thuật.

     Thật thiếu sót nếu không nói ngay, BC-15, giống lúa thuần đầu tiên "nổ phát súng" trên sàn chuyển nhượng (sau giống lúa lai 2 dòng VL-20), Cty CP giống cây trồng Thái Bình mua bản quyền giống này từ khi nó còn chưa được công nhận cho sản xuất thử. Tác giả chọn nó là một kỹ sư đậm chất nông dân, say nghề - ông Đặng Tiểu Bình. Thời đó thị xã Thái Bình vẫn còn những khu ruộng màu mỡ thuộc xã Tiền Phong, ngay phía sau Cty giống cây trồng (nay khu này đã là khu đô thị mới khá đẹp và sầm uất). Ông Bình mượn, thuê được mấy sào ruộng tại khu này cấy để lấy thóc ăn kết hợp nhân ít giống kiếm lời.

      BC-7, BC-8, BC-14, rồi BC-15, được ông Bình chọn ra từ một số cá thể còn sót lại không bị chết rét trên luống mạ, ruộng cấy giống 13/2, lọc và chọn có đến 4 năm 8 vụ mới thấy hơi thuần và nhân giống đưa ra BC-15. Xin được phân tích kỹ về mẹ của giống này.

     Những năm cuối thập kỷ 80 và 90 Thái Bình gieo cấy chủ lực là các giống lúa dài ngày, trà xuân sớm như VN-10, 13/2 (còn gọi là giống lúa IR-17494, hoặc giống “Đà Nẵng”, vì nó được Trạm giống Vũ Thư đưa ra từ Đà Nẵng). Năm 1987, một năm vụ xuân rất ấm, mạ trà dài ngày không được tôi qua giá, khi cấy tuổi mạ đã là 6-7 lá, mạ đanh và dài không kém mạ mùa, chỉ sau cấy chưa đầy tháng (nửa đầu tháng 3), đã thấy lúa có đòng, năm đó Thái Bình mất mùa. Hơn chục mẫu 13/2 cấy ở Tân Hoà - Vũ Thư lại trúng đậm và khi đó năng suất cỡ 220-230kg/sào (trên 63 tạ/ha) đã là khủng khiếp rồi. Một vài vụ đánh giá tiếp sau, 13/2 vẫn rất được trên diện tích thí nghiệm và cả những mô hình rộng, từ đó nó nhanh chóng được đưa ra sản xuất, tham gia chính thức vào cơ cấu lúa xuân sớm của tỉnh.

       Với giống lúa 13/2, chúng tôi đánh giá và khuyến cáo đầy đủ những cái được và những cái chưa được của giống này là:

       Tiềm năng năng suất 13/2 khẳng định là cao nhất trong các giống lúa thuần có mặt đến thời điểm những năm 90, cho đến nay thì kỷ lục về năng suất của 13/2 ở vụ xuân vẫn là giống cao nhất nhì, dạng hình đẹp và cân đối giữa “nguồn” và “sức chứa”, số hạt/bông cao; thứ hai khả năng đẻ nhánh rất khoẻ và phục hồi, tái sinh nhanh; thứ ba, gạo thuộc loại khá, cơm mềm, dẻo, mỏng vỏ trấu và xay xát cho tỷ lệ gạo bóc cao, thời đó thì 13/2 kháng rầy biotype 2, đạo ôn rất nhẹ.

       Tuy vậy những cái dở của nó lại có phần trội hơn như: Chịu rét cực yếu, và không ít năm gieo mạ trà xuân sớm khi mà các giống khác chưa chết thì 13/2 đã “đi tiêu”; thứ hai, giống này rất mẫn cảm với thời tiết, đất đai, chịu lạnh kém cả giai đoạn mạ, sau cấy và nhất là giai đoạn trổ, do vậy tỷ lệ lép cao, kỷ lục về lép được xác nhận tới trên 40% ở một số vụ mùa khi 13/2 trổ cuối tháng 9 và gặp gió bắc sớm, hạt 13/2 dễ bị thâm đen, lép lửng nếu trỗ gặp mưa, ở vụ mùa nó rất mẫn cảm với sâu năn; thứ ba 13/2 rất dai, thời đó máy tuốt còn ít, phần lớn phải “trục”, nhiều người ngao ngán khi phải trục giống này, do mỏng vỏ nên thóc 13/2 dễ bị mọt, gạo xát đớn, vỡ nhiều.

       Tóm lại 13/2 là giống cho năng suất rất cao nhưng khó tính và thuộc loại “con nhà giầu”, phải được chăm sóc chu đáo, tử tế, chấp hành thời vụ, chân đất nghiêm, chỉ thích hợp ở đất tốt, thâm canh. Ai lạm dụng nó thì dễ gặp “được ăn cả, ngã về không”. Giống lúa này tồn tại được gần chục năm với cơ cấu đáng kể ở Thái Bình.

        BC-15 được ông Bình chọn từ cá thể không bị chết rét trên giống 13/2, thắc mắc của các cán bộ kỹ thuật có kinh nghiệm là tại sao chọn mãi 7, 8 vụ mà vẫn còn phân ly, sau này làm sản xuất hạt lai mới thấy rằng vòi nhuỵ thò và độ mở vỏ trấu khi hoa nở rộng khiến 13/2 nghiễm nhiên trở thành giống mẹ do sự thụ phấn chéo tự nhiên.

      Như vậy BC-15, thực chất là con lai được chọn từ sự thụ phấn chéo tự nhiên này, tác giả chắc chắn cũng không biết rõ dòng bố của BC-15 là giống gì, chỉ biết dòng được chọn ra chịu rét tốt hơn hẳn mẹ của nó tức giống gốc 13/2, do được thanh lọc, gạo được cải thiện hơn, hạt dễ rụng hơn, vỏ trấu khép kín hơn, thời gian sinh trưởng ngắn hơn hẳn giống mẹ. Cái may mắn của sự di truyền và kế thừa là hầu hết những đức tính tốt quan trọng của mẹ được truyền cho BC15: Tiềm năng năng suất rất cao, hồi phục và đẻ nhánh khoẻ, cơm ngon, ở vụ mùa nó là giống thuần có mức độ bị bạc lá ít nhất.

      Tuy vậy những cái dở của dòng mẹ 13/2 lại cũng được thể hiện ở con của nó: đạo ôn nhiễm nặng hơn, nhạy cảm hơn với thời tiết, cũng thuộc diện khó tính chứ không dễ tính như nhiều người đánh giá, tỷ lệ lép cao nếu gặp bất thuận lúc trổ bông, thời gian trổ khá dài và không phải đất nào cũng đưa bừa vào mà được, thời vụ đòi hỏi khắt khe hơn, mặc dù bản chất nguồn gen là giống nhiệt đới, cảm ôn, cấy cả 2 vụ nhưng chỉ chệch một tuần là phải trả giá, nhất là vụ mùa. BC-15 đòi hỏi phải thâm canh cân đối, cấy đúng mật độ, ít dảnh và theo dõi chặt chẽ sâu bệnh hại.

       Một đặc tính di truyền rõ nhất từ 13/2 cho BC15 là độ thò vòi nhuỵ và khả năng nhận phấn ngoài, chính điều này khiến giống tự để của nông dân do cấy xen kẽ với các giống khác không thể duy trì sang vụ thứ 2, thứ 3, vì độ phân ly cao và năng suất giảm nhanh chóng, bệnh hại nhiều hơn. Cty CP giống cây trồng Thái Bình cần chú ý đặc tính này để tổ chức nhân giống, lọc giống chuẩn hơn, tốt hơn.

       Ở Thái Bình vụ xuân 2009, không ít ruộng BC-15 cho năng suất 75-76 tạ/ha trong tổng số hơn 10 ngàn ha cấy BC-15, có 85-90% diện tích cho năng suất trên 70 tạ/ha. Đây là những hộ tuân thủ tốt quy trình, chí thú với ruộng vườn, phòng trừ sâu bệnh kịp thời, điều trị ngay khi nó mới “hắt hơi sổ mũi”; số còn lại cũng có những hộ mất trắng, nhiều hộ chi phí lớn do phun thuốc đi phun thuốc lại, họ ghét BC-15 cũng là lẽ đương nhiên, những hộ như vậy cũng nên khuyến cáo không nên cấy BC-15, vì làm ruộng với họ chỉ là “nghề phụ”, hoặc là những hộ neo đơn, già cả, không đủ lực đầu tư cũng nên lựa chọn giống thích hợp, đất lầy thụt, chua trũng, đất mỏng màu cũng cần thận trọng và lựa chọn giống khác thích hợp hơn.